Historia niepodległej Ukrainy związana jest z ostatecznym rozpadem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) w końcu 1991 roku. Skomplikowane dzieje niepodległego państwa ukraińskiego wytyczają dwie rewolucje: Pomarańczowa (2003/2004)
i Godności (2013/2014). Niepodległość państwową poprzedziła, czy raczej zapowiedziała, inna ówczesna rewolucja – na Granicie w 1990 roku.
Wydarzenia te są dość mało znane i nie doczekały się tak licznych opracowań jak rewolucje ukraińskie w XXI wieku. Wydarzenia w 1990 roku nie uzyskały tak dużego rozgłosu medialnego zapewne również dlatego, że trwający wówczas stopniowy rozpad systemu bipolarnego generował różne wydarzenia w europejskich krajach pozostających dotąd pod wpływami ZSRR zapoczątkowane polskim Okrągłym Stołem
i wyborami 4 czerwca 1989 roku, w których wyniku nastąpiły istotne przekształcenia ustrojowe.
Słabnąca pozycja ZSRR pozwoliła na stopniowe uniezależnianie się zarówno republik radzieckich jak i pozostałych krajów socjalistycznych. Było to możliwe w wyniku wyboru na stanowiska przywódcze w ZSRR w 1985 roku Michaiła Gorbaczowa (zmarł w 2022 roku), który zdając sobie sprawę z trudności ekonomicznych kraju oraz niemożliwości doścignięcia poziomu wyścigu zbrojeń narzuconego przez USA, rozpoczął reformy ekonomiczne[1]. Ich charakter, określony jako pierestrojka (przebudowa), głasnośt’ (jawność) i uskorienije (przyspieszenie)[2] miał na celu lekkie zmiany ekonomiczne bez zasadniczej zmiany ustrojowej kraju. Sytuacja jednak dość szybko wymknęła się spod kontroli władz ZSRR, co doprowadziło do rozpadu państwa i powstania szeregu niepodległych państw postradzieckich. Jako pierwsze uniezależniły się państwa nadbałtyckie: Litwa, Łotwa, Estonia, które miały wcześniejsze tradycje państwowe i zostały wcielone do ZSRR wskutek II wojny światowej.
Rewolucja na Granicie w 1990 roku odbyła się, gdy Ukraina pozostawała jeszcze formalnie częścią Związku Radzieckiego. Głównym hasłem ówczesnych studenckich protestów było nie podpisywanie nowej umowy związkowej w ramach ZSRR. Były to protesty młodzieży studenckiej i szkolnej przeciwko ówczesnej sytuacji politycznej, ale bez artykułowania haseł niepodległościowych. I choć hasła studentów protestujących na granitowych płytach jednego z kijowskich placów, odnosiły się do sytuacji początku lat 90-tych ubiegłego wieku, to w intelektualnym sensie studenci dowiedli, że pomimo represji
w komunistycznym Związku Radzieckim, nie stłumiono niepodległościowych dążeń Ukraińców. Można również zaryzykować twierdzenie, że Rewolucja na Granicie była zapowiedzią niepodległości kraju.
W Ukrainie procesy pierestrojki rozpoczęły się później niż w innych częściach ZSRR ze względu na mocno prorosyjską politykę ówczesnego I Sekretarza Komunistycznej Partii Ukrainy Włodzimierza Szczerbickiego i całej ówczesnej ukraińskiej klasy politycznej. Dodatkowo wcześniejsze represje pozbawiły Ukrainę dużej grupy inteligencji narodowej zdolnej do pokierowania akcjami niepodległościowymi[3]. Jednakże w latach 1988-1991
w Ukrainie odbywało się wiele wieców, spotkań i demonstracji, które można określić jako rodzaj nieposłuszeństwa obywatelskiego i jednocześnie element komunikacji społecznej, niemożliwej innymi drogami ponieważ ówczesne media były pod pełną kontrolą władz partyjnych. Okres ten nazwano w historii Ukrainy „demokracją mityngową”[4].
Bezpośrednią przyczyną protestu studentów w Kijowie był zbliżający się termin podpisania przez Ukrainę nowej umowy związkowej w ramach ZSRR. Żądano także utworzenia niezależnej armii ukraińskiej oraz nie wysyłania ukraińskich żołnierzy do udziału w konfliktach poza Ukrainą. Było to związane z udziałem pochodzących z Ukrainy żołnierzy
w walkach w Afganistanie rozpoczętych wkroczeniem tam wojsk radzieckich w grudniu 1979 roku. Klęski w Afganistanie wojsk ZSRR przyczyniły się do rozpadu tego państwa[5]. Kolejne żądania studentów to: wielopartyjne wybory do Rady Najwyższej, nacjonalizacja mienia partii komunistycznej oraz dymisja ówczesnego premiera USSR Witalija Masoła[6].
W dniach 2 – 17 października 1990 roku grupa studentów, członków Bractwa Studenckiego ze Lwowa i Ukraińskiego Związku Studenckiego, rozpoczęła protest głodowy
i okupację Placu Rewolucji Październikowej[7] w Kijowie, żądając wypełnienia przedstawionych wyżej żądań. Do protestu przyłączali się studenci z uczelni kijowskich
i szkół średnich. Był on pierwszym tak powszechnym protestem prodemokratycznym
w ówczesnej ukraińskiej republice związkowej.
Protestujący studenci rozstawili na Placu namioty w sposób celowy
i zorganizowany. Były namioty służb: medycznej, prasowej, głównego sztabu akcji. Głodujący studenci nosili białe opaski z napisem głoduję. Studenci ze służby prasowej, ochrony i logistyki nosili czarne opaski. Liczba głodujących na placu studentów wzrosła
w czasie protestu ze 137 do 298 osób, a ogólna liczba protestujących szacowana była przez władze na 100 tys., osób[8].
W estetyce nawiązującej chyba do Postulatów Solidarności z 1980 roku upubliczniono postulaty studentów – Naszi Wimogi.
Protestujący studenci
Protestujący studenci niszczyli prasę propagandową ZSRR, legitymacje komsomolskie. Studentów wsparli ukraińscy twórcy (m.in. Maria Burmaka, Eduard Dracz, Oleg Pokalczuk), którzy dawali koncerty na placu opanowanym przez studentów.
10 października 1990 roku do głodujących studentów przyłączyło się kilku deputowanych do Rady Najwyższej republiki głównie z grupy „Rada Ludowa”. Efektem protestów była wizyta na Placu ówczesnego Przewodniczącego Rady Najwyższej republiki Leonida Krawczuka, który rozmawiał z przywódcami strajku: Olegiem Donijem i M. Iwaszczyszinem. Wizyta ta nie przyniosła jednak żadnych efektów. Protestujący studenci pozostawali w kontakcie
z dziennikarzami, także zagranicznymi, przeszli również Chreszczatikiem – główną ulicą Kijowa, z hasłami popularyzującymi ich żądania. Oleg Donij – jeden z przywódców strajku – w wyniku zaostrzenia form protestu – wystąpił w Radzie Najwyższej domagając się m.in. dostępu do telewizji. Zaskoczone siłą protestu władze zgodziły się na udział protestujących
w godzinnym programie telewizyjnym, w czasie którego studenci wezwali m.in. do strajku powszechnego.
W wyniku protestu została powołana specjalna komisja, która miała odnieść się do żądań studentów. Postanowienie Rady Najwyższej Ukraińskiej SRR o rozpatrzeniu postulatów studentów, którzy głodują w mieście Kijowie od 2 października 1990 roku przyjęte przez Radę Najwyższą było niejasne w treści i oddalało przyjęcie konkretnych decyzji. Jedynym zrealizowanym zobowiązaniem było postanowienie, że obywatel Ukrainy może odbywać służbę wojskową za granicami tylko za własną zgodą. Nastąpiła również dymisja premiera Masoła, który jednak powrócił na stanowisko w wolnej już Ukrainie w 1994 roku.
Prace nad nową umową związkową trwały nadal z udziałem przedstawicieli Ukrainy. Nie dokończono negocjacji z powodu nieudanego puczu w Moskwie zorganizowanego pod przywództwem działacza komunistycznego Genadija Janajewa latem 1991 roku. Pucz przyspieszył klęskę polityczną i rozpad ZSRR w końcu 1991 roku.
Studencka Rewolucja na granicie była zapowiedzią niepodległości Ukrainy, choć takie hasła wprost nie padały w październiku 1990 roku. Była ona jednak emanacją niepodległościowych dążeń Ukraińców i zapowiedzią form walk o demokratyzację wolnego kraju w postaci kolejnych masowych protestów w XXI wieku.
Obecna wojna, w której Ukraińcy ponownie walczą o niepodległość i własne państwo, jest w pewnym sensie kontynuacją wydarzeń z lat 90-tych XX wieku, które zapowiadały powstanie niepodległej Ukrainy.
[1] Por. M. Gorbaczow, Sam ze wspomnieniami, Świat Książki, Warszawa 2014.
[2] Por. M. Gorbaczow, Przebudowa i nowe myślenie dla nas i całego świata, PIW, Warszawa 1988.
[3] W Ukrainie działał nieformalny ruch szestidiesjatnikow, a od lat 70-tych XX wieku ruch na rzecz praw człowieka w postaci Ukraińskiej Grupy na Rzecz Wprowadzania Postanowień Helsińskich. Szerzej patrz:
P. Szlanta, Buntownicy znad Dniepru, „Polityka”, nr 7/2016; E Sawa-Czajka, Rewolucja na Granicie – pierwszy krok ku niepodległości Ukrainy, „Studia Społeczne”, nr 17(2)/2017.
[4]Szerzej patrz: L. Hurska-Kowalczyk, Studencka „rewolucja na granicie” w kontekście przemian społeczno-politycznych w Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej, „Środkowoeuropejskie Studia Polityczne”,
nr 4/2014.
[5] Szerzej patrz: P. Schweizer, Victory czyki zwycięstwo, BGW, Warszawa 1994.
[6] https://dzieje.pl/aktualnosci/ukraina-25-lat-temu-rozpoczela-sie-studencka-rewolucja-na-granicie, 9.08.2023.
[7] Plac ten był wyłożony granitowymi płytami – stąd nazwa „Rewolucja na granicie”. Ta część Kijowa nosi obecnie nazwę Placu Niezależności.
[8] L. Hurska-Kowalczyk, Studencka…, op. cit., s. 205.
protestujący studenci
