Lesław A. Eustachiewicz zaliczył powieść Maksyma Gorkiego Klim Samgin do pięciu najwybitniejszych powieści literatury światowej. Wśród nich znalazły się następujące utwory: Czarodziejska góra Tomasza Manna, W poszukiwaniu straconego czasu Marcela Prousta, Ulisses Jamesa Joyce´a, Człowiek bez właściwości Roberta Musila oraz Klim Samgin Maksyma Gorkiego.
Leon Kruczkowski w nocie bibliograficznej napisał: Pomysł powieści pochodził z lat wcześniejszych, zrodził się po rewolucji 1905-1906 roku. Realizować go zaczął Gorki dopiero po dwudziestu latach. Pragnął stworzyć dużą kronikę życia rosyjskiego od osiemdziesiątych lat XIX stulecia po rok 1918 i zamknąć w niej najważniejsze wydarzenia, zwłaszcza za rządów cara Mikołaja II.
Powieść Maksyma Gorkiego została wydana w Polsce najpierw w 1950 roku, a następnie w 1957 roku. Akcja i fabuła czterotomowej powieści liczącej 2220 stron dzieje się na przełomie XIX/XX wieku. Wiele wydarzeń można odnieść do faktów historycznych i dokładnie określić czas akcji. Jednym z nich jest wzmianka o tym, że wiosną 1879 roku miał miejsce nieudany zamach na cara Aleksandra II. Są odniesienia do tragicznych wydarzeń na Chodynce w związku z uroczystościami koronacyjnymi Mikołaja II. Jest także nawiązanie do przyjazdu cara na Wystawę Ogólnorosyjską, która odbyła się w Niżnym Nowogrodzie w 1896 roku i do wojny Rosji z Japonią. Inne sceny opisują organizowane przez robotników: demonstracje, strajki i manifestacje. Zamieszki kończą się tak, że żołnierze strzelają do bezbronnych ludzi. Często dochodzi do zamachów na polityków i ministrów. Miejscem akcji jest Moskwa i Petersburg oraz miasto zamieszkiwane przez 60 000 mieszkańców. Część wydarzeń toczy się za granicą, we Francji, Niemczech (Berlin, Drezno) i w Szwajcarii.
Nie jest łatwo opisać dzieje głównego bohatera powieści Klima Samgina. Jest on bowiem postacią trudną – pewnie jak każdy człowiek. Maksym Gorki skonstruował swego bohatera tak, by pokazać, jak skomplikowana jest ludzka natura. I w ogóle, jak to trudno rozumieć ludzi! – mówi Lidia, pierwsza miłość Klima Samgina. Ojciec rodu nazywał się Iwan Akimowicz Samgin. Jego żoną była Wiera Pietrowna. Mieli dwóch synów – Dymitra i Klima. Klim Samgin po otrzymaniu świadectwa dojrzałości postanowił studiować prawo na uniwersytecie w Petersburgu. Skończył studia. Pracował w swoim zawodzie oraz w redakcji gazety. Ożenił się z Barbarą. Nie mieli dzieci. Po kilku latach rozstali się, choć bez formalnego rozwodu. Barbara zmarła, pozostawiwszy majątek Klimowi.
W rodzinie Samginów był Jakub Samgin – starszy brat Iwana. Przez trzy lata był w więzieniu, potem zesłano go na Sybir. Po ucieczce i schwytaniu, ponownie zesłano go do Turkiestanu. Iwan Samgin – ojciec Dymitra i Klima – także był aresztowany i więziony. Następnie został relegowany z uniwersytetu. W domu Samginów zbierali się ludzie i dyskutowali do nocy. Samginowie wynajmowali część domu innym lokatorom, stąd te nocne rozmowy i ciągłe dyskusje. W takiej atmosferze wzrastali synowie Samginów. Dzieci lokatorów bawiły się razem, psociły i dokuczały sobie nawzajem. Rodzice Dymitra i Klima rozstali się. Ojciec wyjechał i założył nową rodzinę. Zamieszkał w Wyborgu w Finlandii. Matka żyła w związku z wdowcem Warawką, który miał dwoje dzieci – Lidię i Borysa.
W powieści jest wiele pięknych i wzruszających scen. Gdy zmarła matka Wiery Pietrowny, jej zięć powiedział o niej po pogrzebie, że są ludzie, którzy umieją przejść przez życie nie przeszkadzając bliźnim. O służącej Tani Kulikowej i Anfimiewnie mówiono, że to osoby o naturze idealnie chrześcijańskiej (Człowiek dla bliźnich…). Takie sceny zapadają w pamięć czytelnika.
Ta obszerna wielowątkowa powieść jest interesująca nie tylko ze względu na opis życia ówczesnych mieszkańców, ale i ze względu na sytuację społeczno-polityczną w Rosji. Ludzie wstępują do różnych związków. Ścierają się różne ugrupowania. Wiele osób mówi o konieczności rewolucji i położeniu kresu samodzierżawia, ale wielu się sprzeciwia. Niektórzy uważają, że Rosja potrzebuje reform, a nie rewolucji. Tworzą się najrozmaitsze grupy, stowarzyszenia i sekty. Nie brakuje konfidentów będących na usługach policji. Klim chodzi na różne zebrania polityczne, słucha wykładów i dyskusji, ale rzadko zabiera głos. Tym, którzy tłumaczą ówczesną sytuację i mówią o potrzebie zmian w Rosji, nazwa klarującymi panami. Klim prowadzi pamiętnik, w którym zapisuje swoje myśli i wrażenia. Często mu się wydaje, że ktoś zwerbalizował oryginalną myśl, którą on odkrył znacznie wcześniej. Wychodzi przed końcem niektórych spotkań. Ciągle rozmyśla, sam siebie nie rozumie, wątpi i jest ciągle niezadowolony z siebie. Uważa, że trzeba być uczciwym wobec siebie samego. W rezultacie Samginowi zdawało się, że świetnie rozumie wszystkich i wszystko – prócz siebie samego. I niejednokrotnie łapał się na tym, że obserwuje siebie jak człowieka mało sobie znanego i niebezpiecznego. Jeden ze znajomych Klima mówi o nim do Makarowa, że to aparatura nie tyle myśląca, ile analizująca. Te słowa trafnie charakteryzują głównego bohatera. Klim przeszedł długą drogę od sceptycyzmu do aktywnego zaangażowania się w rewolucję.
Jego brat Dymitr znacznie wcześniej wkroczył w politykę. Był aresztowany i więziony. Podczas jednego ze spotkań z Klimem opowiada o zesłaniu, o swojej żonie i dzieciach. Dymitr znalazł sens w polityce i jej się poświęcił. Wydaje się, że między braćmi nie ma więzi emocjonalnej. Być może z powodu innych wyborów dróg życiowych i rozstania. Spotykają się bardzo rzadko. Matka Klima mieszka w Szwajcarii, więc Klim ma okazję, by ją odwiedzić i poznać jej przyjaciela, którego podejrzewa, że chce ją ograbić z majątku. Po tylu latach brakuje już więzi emocjonalnej syna z matką. Ta niegdyś piękna kobieta zestarzała się i budzi w synu uczucie litości. Innym z wątków są losy przepięknej Aliny Telepniewej i szaleńczo w niej zakochanego Włodzimierza Lutowa, jedynego właściciela firmy Bracia Lutow – puch i pierze. Alina zawsze i w każdej sytuacji wyglądała oszałamiająco. Niestety, życie Lutowa kończy się tragicznie.
Pierwszą miłością Klima była Lidia – córka Warawki. Wyznawał jej miłość i chciał się z nią ożenić. Jednak ich losy potoczyły się odmiennymi torami. Po separacji z żoną wiązał się na krótko z bardzo różnymi kobietami. Lidia wyszła za mąż za lekarza Antoniego Muromskiego i dość szybko owdowiała. Ciekawym wątkiem są wydarzenia związane z Maryną Zotową. Klim Samgin prowadzi jej sprawy spadkowe. Jak się potem wydało, ludzie przepisywali na sektę swoje majątki. Piękna Maryna Zotowa jest kobietą, która fascynuje go i zadziwia pod każdym względem. Okazuje się, że była sternikiem nawy chłystowskiej, przywódczynią sekty i władczynią duchową. (– Bożyszcze! Złotookie bożyszcze – pomyślał z uczuciem zachwytu, ale uczucie to natychmiast znikło i Samgin roztkliwił się. Nad sobą czy też nad nią – nie wiedział. W miarę jak się oddalała, ogarniał go niewyraźny lęk.).
Co zadecydowało, że powieść Klim Samgin nie była i nie jest utworem ani znanym, ani wznawianym? Na dodatek nie został ukończony w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. Nie wiemy, czy Klim, który razem z tłumem wdarł się do pałacu Taurydzkiego, został ranny czy zginął?! Powieść została napisana w latach 1925-1936. Przy czym trzeba pamiętać, że pisarz zmarł w roku 1936. Gorki nie unika opisów trudnych i niewygodnych spraw, jak na przykład nielegalnych aborcji. W powieści są bardzo śmiałe sceny miłosne, co świadczy – jak napisał profesor Jan Tomkowski – że Maksym Gorki nie jest pisarzem staroświeckim. Klim Samgin korzysta z wielu nadarzających się okazji. Być może te opisy były jedną z przyczyn niepopularyzowania utworu.
Książka jest warta przeczytania nie tylko przez filologów, ale także przez każdego czytelnika lubiącego powieści. Jeśli już poddamy się lekturze, na pewno nie pożałujemy. Każdy z opisanych wątków wydaje się pasjonujący i ciekawy. Powieść czyta się…
Niektórzy określają to czytanie jako nieśpieszne. Jednak owa nieśpieszność ma też niedogodność, bo czytając wolno, zapomina się wydarzenia czy postacie. Dotyczy to szczególnie bardzo obszernych i wielowątkowych powieści. Niejednokrotnie trzeba wracać do poprzednich stron, by przypomnieć sobie niektóre imiona i nazwiska bohaterów. Chyba, że na bieżąco robimy sobie notatki… lub zakreślenia ołówkiem. Trochę te czynności komplikują lekturę i rozpraszają.
Powieść pokazuje różne warstwy społeczne ze szczególnym uwzględnieniem inteligencji rosyjskiej na przestrzeni czterdziestu lat. Zresztą w tytule powieści mamy podane Klim Samgin(Czterdzieści lat). Wydaje się, że Maksym Gorki zrealizował swój plan, tworząc kronikę życia różnych warstw społecznych na przełomie wieków w Rosji. Przede wszystkim pokazał człowieka uwikłanego w wydarzenia. Czytelnik, który przeczyta najobszerniejszą powieść Maksyma Gorkiego, może być z siebie dumny.