Ałła Horska należała do grupy szistdiesatnykow, czyli ukraińskich działaczy kulturalnych „pokolenia ukraińskiej inteligencji, głównie humanistów, które weszło
w dorosłość na przełomie lat 50. i 60. XX w. Ten niesformalizowany i elitarny ruch był nastawiony głównie na walkę z rusyfikacją i odrodzenie ukraińskiej kultury narodowej oraz prawa do uczenia i używania języka ukraińskiego. Jego uczestnicy początkowo nie wysuwali haseł politycznych, a jedynie sprzeciwiali się wszechobecnemu kłamstwu, obłudzie i nachalnej propagandzie oraz pragnęli twórczo rozwijać ukraińską kulturę narodową i bronić swobód religijnych”[1].
Ałła Horska urodziła się 18 września 1929 roku w Jałcie. Jej matka Olena Dawydiwna Bezsmertna pochodziła z zamożnej chłopskiej rodziny. Podczas I wojny światowej straciła pierwszego męża, z którym miała syna Arsena. Ponownie wyszła za mąż w roku 1919, tym razem za Ołeksandra Valentinovicha Horskiego – byłego żołnierza Armii Czerwonej, uczestnika I wojny światowej, który pracował jako asystent reżysera w Winnicy i Żytomierzu, współtworzył również Teatr Mahudram, a w 1922 przeniósł się do Jałty, gdzie pracował w lokalnym teatrze.
Aktywna działalność w komunistycznym związku młodzieży oraz wstąpienie do partii komunistycznej umożliwiły mu szybką karierę zawodową. W 1931 roku został dyrektorem Jałtańskiej Wytwórni Filmowej, a rok później wraz z rodziną przeniósł się do Moskwy, by stanąć na czele Lenfilmu. Został również dyrektorem produkcji studia filmowego Leningrad w następstwie czego rodzina przeniosła się do Leningradu. Tam Ałłę, jej matkę oraz przyrodniego starszego brata zastała niemiecka blokada Leningradu. (Ojciec A. Horskiej został wysłany do Mongolii na krótko przed atakiem Niemiec na ZSRR w celu nakręcenia filmu o Sukhe-Batorze). Brat Ałły Horskiej – Arsen – zginął w czasie blokady Leningradu. Ałła wraz z matką zostały ewakuowane z oblężonego miasta latem 1943 roku, najpierw do Ałma-Aty, a sześć miesięcy później do Kijowa, gdzie w nowo wyzwolonej spod okupacji niemieckiej stolicy Ukrainy, Aleksander Horski objął kierownictwo Kijowskiego Studia Filmowego.
W 1946 roku Ałła rozpoczęła naukę w Republikańskiej Szkole Artystycznej im.
Tarasa Szewczenki, którą ukończyła ze złotym medalem. W 1948 roku rozpoczęła studia na Wydziale Malarstwa Kijowskiego Instytutu Sztuki, gdzie jedyną oficjalnie aprobowaną „metodą twórczą” w ZSRR od lat 30. był realizm socjalistyczny, zgodnie z którym kształcono młodych artystów. Jednocześnie należy zaznaczyć, że podczas studiów w Instytucie Ałła otrzymała dobrą szkołę malarstwa klasycznego.
W tym samym czasie Ałła poznała swojego przyszłego męża – Victora Zaretsky’ego. Para pobrała się w 1952 roku. Tak Ałła wspominała reakcję rodziców na swoje „sekretne” małżeństwo: „Wzięliśmy ślub cywilny i przyszliśmy do mnie z butelką cydru. […] Mój ojciec przełknął ślinę, a mama prawie zemdlała, długo piła walerianę”[2]. Victor, pochodzący z Sum, przybył do Kijowa w 1946 r. Dzięki swojemu talentowi otrzymał stypendia: Stalina i Repina, a po ukończeniu instytutu rozpoczął pracę asystenta na ukończonej niedawno uczelni.
Krótko po ślubie Ałły błyskotliwa kariera jej ojca załamała się – został zwolniony ze stanowiska dyrektora Kijowskiego Studia Filmowego i przeniesiony do Odessy. W 1954 roku Horska ukończyła studia i w tym samym roku urodziła syna Aleksieja. Dzieckiem zajęli się początkowo jej rodzice. Ałła wraz z mężem przeniosła się do miasta Sniżne w obwodzie donieckim zajmując się tam tematami górniczymi, wówczas uważanymi przez państwo za ważne i obiecujące. W tym czasie rodzina utraciła samodzielne mieszkanie w Kijowie.
Wśród badaczy życia i twórczości Horskiej istnieje opinia, że jej powrót do ukraińskich korzeni nastąpił wraz z pojawieniem się Klubu Młodzieży Twórczej (KTM) i, że to dzięki niej Viktor zaangażował się w tę działalność. Jednak szczegółowe analizy życia i twórczości oraz korespondencji małżonków dowodzą, że było inaczej. To Viktor, jako bardziej doświadczony i odnoszący sukcesy w zawodzie, niezadowolony z ram sowieckiej propagandy, szukał głębszych podstaw dla swojej pracy artystycznej. I widział takie oparcie w ukraińskiej sztuce ludowej, w czym Ałła w pełni go popierała.
Z czasem liderami Klubu Młodzieży Twórczej zostali: Les Taniuk, Iwan Svitlychn i Ałła Horska. Ówczesne działania polegały m.in. na poznawaniu i popularyzacji kultury ukraińskiej. W 1962 roku członkowie Klubu dowiedzieli się o zbrodniach NKWD w podkijowskiej Bykowni. Ich zainteresowanie tym problemem oraz rozmowy ze świadkami wydarzeń, stały się powodem podjęcia inwigilacji służb bezpieczeństwa ZSRR środowiska Ałły Horskiej, pojawiły się też groźby telefoniczne.
Ałła aktywnie działała w KTM oraz uczestniczyła w wyjazdach mających na celu lepsze poznanie Ukrainy. Pracowała bardzo intensywnie jako artystka. Współpracowała
z Młodym Teatrem Eksperymentalnym, rysowała szkice scenografii teatralnych, projektowała kostiumy, eksperymentowała ze światłem. W tym czasie namalowała także ,,Autoportret z synem” oraz oryginalne portrety przyjaciół: Iwana Dracha, Lesji Taniuka, Jewhena Swierstiuka. Tworzyła techniką: tempery (ta stała się jej ulubioną), gwaszu i linorytu, m.in. tworząc głęboko symboliczny portret z dziewięcioma bagnetami i łańcuchem po śmierci Wasyla Symonenki Kalina[3].
W 1964 roku Klub Młodzieży Twórczej został przez władze rozwiązany. W tym samym roku sowiecka Ukraina przygotowywała się do oficjalnych obchodów 150. rocznicy urodzin Tarasa Szewczenki. Ałła Horska, Opanas Zalyvakha, Halyna Zubchenko, Lyudmyla Semikina i Halyna Sevruk otrzymali zlecenie na zrobienie witrażu Tarasa Szewczenki na Uniwersytecie Kijowskim. W centrum kompozycji przedstawiono Tarasa Szewczenkę z symbolizującą Ukrainę kobietą i z otwartą książką. Nad postaciami umieszczony został cytat z wiersza Szewczenki, mówiący o potędze słowa, które prowadzi do wolności: „Będę sławił tych nieistotnych, niemych poddanych i złożę moje słowo, aby ich strzec”[4].
Obramowanie tworzyło wrażenie, że postacie znajdują się za kratami. Władze uznały wymowę dzieła za nieprawomyślną, a rektor Szwec[5] osobiście zniszczył witraż. Horską usunięto ze Związku Plastyków Ukrainy, ale po roku przywrócono jej członkostwo.
„Latem 1965 r. ukraińskich działaczy kulturalnych dotknęła pierwsza fala represji. Aresztowania przeprowadzono w Kijowie, Lwowie, Łucku, Tarnopolu i Iwano-Frankiwsku. Aresztowanym nie przedstawiono konkretnych zarzutów”[6], a jedynie mówiono o wykryciu organizacji nacjonalistycznej, celem zastraszenia osób krytycznych wobec reżimu radzieckiego[7].
Ałła Horska była wielokrotnie wzywana na przesłuchania, ale jej postawa wobec władz była krytyczna i nieugięta. W kwietniu 1968 r. Ałła podpisała „List 139” – zbiorowy protest ukraińskich działaczy kultury przeciwko politycznym aresztowaniom zasłużonych dla Ukrainy ludzi kultury, nauki i sztuki, za co ponownie została wydalona ze Związku Plastyków, co uniemożliwiało jej otrzymywanie zamówień na prace plastyczne. Ałła miała odwagę protestować, pisać listy do władz, pomagać więźniom politycznym i ich rodzinom. Stawała się coraz popularniejsza w społeczeństwie ukraińskim.
Wezwana przez KGB na przesłuchanie w sprawie Valentina Moroza, odmówiła zeznań, a kilka dni później została znaleziona martwa (zastrzelona) w domu teścia Iwana Zaretsky’ego.
Okoliczności tej zbrodni są co najmniej zastanawiające. 28 listopada 1970 roku Ałła Horska pojechała do Wasilkowa do teścia po pamiątkę rodzinną – ciężką maszynę do szycia, a ponieważ nie wróciła w zaplanowanym terminie, mąż, a następnie przyjaciele pojechali do domu teścia, gdzie znaleźli zwłoki Ałły Horskiej. Ciało teścia znaleziono 35 km dalej na torach kolejowych. Władze bez dowodów uznały, że teść zastrzelił Ałłę, a następnie popełnił samobójstwo. Czasowo aresztowano męża i syna Ałły Horskiej. „W końcu stary i chory teść Iwan Zaretsky, którego znaleziono martwego w pobliżu Fastowa na torze kolejowym 35 kilometrów od jego domu, został całkowicie bezpodstawnie oskarżony o zabicie Ałły Horskiej, a sprawa została zamknięta w ciągu półtora miesiąca”[8]. W chwili śmierci Ałła miała zaledwie 41 lat…[9].
W środowiskach opozycyjnych ówczesnego ZSRR powszechnie wierzono, że plastyczka padła ofiarą mordu politycznego, a nie waśni rodzinnych. Jej pogrzeb stał się dużą demonstracją patriotyczną.
Ałła Horska była oryginalną artystką nieobojętną na los swojej ojczyzny – Ukrainy.
W ZSRR wszelkie protesty i kontestacje, podobnie jak obecnie w Rosji protesty przeciw wojnie na Ukrainie, wymagały i wymagają wyjątkowej odwagi. W ZSRR kończyły się wieloletnimi wyrokami, pobytami w szpitalach psychiatrycznych lub, jak w przypadku Ałły Horskiej – śmiercią.
Źródło: https://uartlib.org/alla-gorska/, 27.04.2022.
Alla Horska, The map of Ukraine, c. 1960s,
https://www.dailyartmagazine.com/alla-horska-die-hard/, 27.04.2022.
http://archive-uu.com/en/profiles/horska-alla/catalog/painting_gor
https://m.facebook.com/mocna.kultura/posts/?ref=page_internal&locale=ms_MY&_rdr
[1] P. Szlanta, Buntownicy znad Dniepru, „Polityka”, nr 7/2016, s. 61.
[2] https://argumentua.com/stati/alla-gorska-zapalyuyuchi-nshikh-zgor-la-sama, 27.04.2022.
[3] Ibidem.
[4] http://www.artukraine.com/commcrimes/allap2.htm, 27.04.2022
[5] https://argumentua.com/stati/alla-gorska-zapalyuyuchi-nshikh-zgor-la-sama, 27.04.2022.
[6] P. Szlanta, Buntownicy.., op. cit., s. 61.
[7] Szerzej patrz: E. Sawa-Czajka, Rewolucja na Granicie – pierwszy krok ku niepodległości Ukrainy, „Studia Społeczne”, nr 17(2)/2017, s. 11-19.
[8] Ibidem.
[9] https://argumentua.com/stati/alla-gorska-zapalyuyuchi-nshikh-zgor-la-sama, 27.04.2022.