japońska definicja piękna i jej znaczenie na tle kanonów estetyki w kulturze Zachodu
Koncepcja i krótka historia
Wabi-sabi to jeden z podstawowych kanonów estetycznych Japonii. Zasadniczo opiera się on na cechach ujemnych, zwykłych i cichych. Słowa wabi i sabi nie tłumaczą się łatwo, obejmują różne pojęcia jak np. asymetria, szorstkość, prostota, surowość, skromność, intymność i uznanie genialnej integralności naturalnych obiektów i procesów.
Początkowo słowa te mają różne znaczenia i łączą dwie zasady: wabi (samotność, prostota, melancholia, natura, smutek, i sabi (rozkład starzejących się przedmiotów, patyna, czy inny rodzaj naturalnych zabrudzeń, imponująca pamięć starych rzeczy itp.). Wabi pierwotnie odnosił się do samotności życia w naturze, z dala od społeczeństwa; sabi oznaczało „chłód”, „chudy” lub „zwiędły”. Około XIV wieku znaczenia te zaczęły się zmieniać, nabierając bardziej pozytywnych konotacji. Wabi kojarzy się teraz z rustykalną prostotą, świeżością lub spokojem i można go stosować zarówno do przedmiotów naturalnych, jak i stworzonych przez człowieka. Może również odnosić się do dziwactw i anomalii wynikających z procesu tworzenia, które nadają obiektowi wyjątkowości i subtelnej elegancji. Sabi jest pięknem lub spokojem, który przychodzi z wiekiem, kiedy życie obiektu i jego nietrwałość przejawiają się w jego patynie i zużyciu, a także we wszelkich widocznych naprawach. W dzisiejszych czasach często mówi się o nich jako o grupie dwóch zmysłów, które jednak przedstawiają zjednoczoną jednolitą rzeczywistość. Wabi-sabi zakłada, że ulotność natury ludzkiej jest odczuciem estetycznym, gdzie niedoskonałość i nietrwałość są uważane za piękne. To poczucie stałego piękna jest bliskie koncepcji satori (悟り) tzn. buddyjskiego oświecenia polegającego na zrozumieniu esencji naszej rzeczywistości, i jest uważane za główną ideę kultury japońskiej. W tradycyjnej japońskiej estetyce wabi-sabi to światopogląd skoncentrowany na akceptacji przemijania i niedoskonałości. Jest to koncepcja wywodząca się z buddyjskiej nauki o trzech znakach istnienia (三法 印, sanbōin), w szczególności nietrwałości (無常, mujō), cierpienia (苦, ku) oraz pustki lub braku własnej natury (空, kū). Jednakże, nawet jeśli koncepcje wabi i sabi mają pochodzenie religijne, użycie tych słów w języku japońskim jest dość powszechne ze względu na synkretyzm japońskiej wiary i kultury. Według Leonarda Korena wabi-sabi można opisać jako „najbardziej rzucającą się w oczy i charakterystyczną cechę tego, co myślimy o tradycyjnym japońskim pięknie. Zajmuje mniej więcej taką samą pozycję w japońskim panteonie wartości estetycznych, jak greckie ideały piękna i doskonałości na Zachodzie.” Podczas gdy Andrew Juniper zauważa: „Jeśli przedmiot lub wyrażenie może wywołać w nas poczucie spokojnej melancholii i duchowej tęsknoty, to można by powiedzieć, że przedmiot ten to wabi-sabi. ” Dla Richarda Powella: „Wabi-sabi pielęgnuje wszystko, co autentyczne, uznając trzy proste rzeczywistości: nic nie trwa, nic nie jest skończone i nic nie jest doskonałe.”
Po wiekach oddziaływania wpływów artystycznych i buddyjskich z Chin, wabi-sabi ostatecznie przekształciło się w wyraźnie japoński ideał. Z czasem znaczenia wabi i sabi zmieniły się, by stać się bardziej beztroskimi i pełnymi nadziei. Około 700 lat temu, szczególnie wśród japońskiej szlachty, zrozumienie pustki i niedoskonałości było honorowane jako równoznaczne z pierwszym krokiem do satori, czyli oświecenia. W dzisiejszej Japonii znaczenie wabi-sabi jest często utożsamiane z „mądrością w naturalnej prostocie”. W książkach o sztuce określa się je zazwyczaj jako „wadliwe piękno”.
Na pytanie, czym jest wabi-sabi, większość Japończyków potrząsa głową, waha się i grzecznie oświadcza, że to zbyt trudne do wyjaśnienia. Niektórzy japońscy szowiniści sugerują, że do zrozumienia tego konceptu potrzebna jest odpowiednia predyspozycja genetyczna. Trudność istnieje pomimo, iż język japoński i konwencje jego używania są dobre do komunikowania subtelności ludzkiego nastroju i niejasności. Głównym powodem jest prawdopodobnie fakt, że Japończycy nigdy nie dowiedzieli się o wabi-sabi przy pomocy intelektualnych narzędzi, ponieważ nie ma oficjalnych nauczycieli ani książek, z których można by się tego nauczyć. To nie jest przypadek. W całej historii racjonalne zrozumienie tej koncepcji było celowo udaremniane. Wynika to z bliskiego związku między wabi-sabi a duchowymi i filozoficznymi zasadami buddyzmu zen. Według jednego z głównych założeń doktryny zen, niezbędna wiedza może być przekazywana tylko z jednego umysłu do drugiego: „ci, którzy wiedzą, nie mówią; ci, którzy mówią, nie wiedzą ”. Z pragmatycznego punktu widzenia, podejście takie ma na celu ograniczenie błędnej interpretacji subtelnych pojęć. Buddyjskie spojrzenie na wszechświat może być postrzegane, jako chęć wyzwolenia ze świata materialnego i powrót do prostszego życia. Jednak sama filozofia buddyjska ostrzega, że prawdziwego zrozumienia nie można osiągnąć za pomocą słów lub języka, więc przyjęcie wabi-sabi na niewerbalnych warunkach może być najbardziej odpowiednim podejściem. Simon Brown zauważa, że wabi-sabi opisuje środki, dzięki którym można nauczyć się lepiej angażować w życie, zamiast być pochłoniętym niepotrzebnymi myślami. W tym sensie wabi-sabi jest materialną reprezentacją buddyzmu zen. Chodzi o to, że otoczenie utworzone przez naturalne, zmieniające się, unikalne obiekty pomaga nam połączyć się z naszym prawdziwym światem i uniknąć potencjalnie stresujących i zbędnych zakłóceń.
Aby lepiej zrozumieć, czym jest, a czym nie jest wabi-sabi, warto porównywać je z modernizmem, jako dominującą wrażliwością estetyczną międzynarodowego społeczeństwa uprzemysłowionego z połowy XX wieku. Modernizm jest terminem, który przecina szerokie spektrum historii sztuki, historii projektowania, postaw i filozofii. Jeśli opieramy naszą definicję modernizmu na podstawie elementów stałej kolekcji Museum of Modern Art w Nowym Jorku, to taki modernizm charakteryzuje się głównie eleganckimi, minimalistycznymi urządzeniami, maszynami, samochodami i gadżetami produkowanymi od drugiej wojny światowej. Obejmuje również budynki: z betonu, stali i szkła. Istnieją interesujące podobieństwa między wabi-sabi a modernizmem, ponieważ obie te koncepcje odnoszą się do wszelkiego rodzaju: obiektów, przestrzeni i projektów stworzonych przez człowieka i wyrażają silną reakcję na dominującą wrażliwość czasu, w którym powstały. Modernizm był radykalnym odejściem od XIX-wiecznego klasycyzmu i eklektyzmu. Wabi-sabi było radykalnym odejściem od chińskiej doskonałości i wspaniałości wieku XVI i wieków wcześniejszych. Istnieją jednak również znaczące różnice, które wyraźnie pokazują, że tych dwóch pojęć nie można łączyć. Modernizm wyraża się przede wszystkim w sferze publicznej, implikuje logiczny, racjonalny światopogląd, który ilustruje wiarę w kontrolę natury. Z drugiej strony, wabi-sabi jest wyrażony w sferze prywatnej, implikuje o wiele bardziej intuicyjny światopogląd i pokazuje głównie naturę jako niekontrolowaną. Podczas gdy modernistyczne dzieła sztuki muszą być dobrze utrzymane, gdyż czystość wzbogaca ich ekspresję wiecznie trwającego materialistycznego ideału, wabi-sabi doskonale dostosowuje się do degradacji, w której korozja i zabrudzenie wzmacniają jego ekspresję, podkreślając ideę, że dla każdej rzeczy istnieje pora roku. Modernizm buduje legendę technologii o chłodnym wydźwięku emocjonalnym, podczas gdy wabi-sabi buduje legendę o ciepłym i z natury emocjonalnym wyrazie.
Przykłady praktycznego zastosowania w Japonii i na Zachodzie
Dostrzeganie mistycznego i głębokiego ducha filozofii wabi-sabi jest możliwe w codziennych czynnościach, które na pierwszy rzut oka mogą się wydawać banalne. Mistrz zen Sen no Rikyū (千 利 休, 1522 – 1591), znany również jako Rikyū, uważany za postać historyczną o największym wpływie na cha-no-yu (茶の湯), słynną japońską „drogę herbaty”, doskonale zrozumiał łatwą dostępność wabi-sabi. Dlatego też japońska estetyka wabi-sabi odzwierciedla się dobrze w ceremonii parzenia herbaty. Rikyū wolał proste, rustykalne przedmioty wykonane w Japonii, niż drogie produkty chińskie, które były wówczas modne. Chociaż Rikyū nie jest oficjalnym wynalazcą filozofii wabi-sabi, która uważa piękno za bardzo proste, to jest jedną z osób najbardziej odpowiedzialnych za jego popularyzację poprzez ceremonię parzenia herbaty. Stworzył nową formę ceremonii cha-no-yu przy użyciu bardzo prostych przedmiotów i otoczenia. Ta ceremonia polegała na prostych zasadach jak np. bezpośredniość podejścia i uczciwość wobec samego siebie, aby móc dzielić się swoimi gustami artystycznymi w sposób wolny i swobodny.
Wabi-sabi jest estetycznym docenieniem ulotności życia. Bujne drzewo z gorącego lata jest teraz tylko zbiorem uschniętych gałęzi pod szarym zimowym niebem. Wszystko, co pozostaje ze wspaniałego dworu, to wielka ruina porośnięta chwastami i mchem. Obrazy wabi-sabi zachęcają nas do kontemplacji własnej śmiertelności i wywołują egzystencjalną samotność oraz tkliwy smutek. Wzbudzają także słodko-gorzki komfort, ponieważ wiemy, że cała ludzkość dzieli ten sam los. Stan ducha wabi-sabi jest często komunikowany przez poezję, ponieważ poezja poddaje się ekspresji emocjonalnej i wzbudza obrazy, które wydają się większe niż ciasne ramy werbalne, które je zawierają, kreując w ten sposób otaczający nas wszechświat. Rikyū używał tego często powtarzanego wiersza Fujiwara no Teika (1162-1241), aby opisać nastrój wabi-sabi:
„Wokół nie ma kwitnących kwiatów Ani liści klonu w blasku,
Samotna chatka rybacka
Na brzegu zmierzchu
Tego jesiennego wieczoru.”
Inne przykłady wabi-sabi można zobaczyć w niektórych stylach japońskiej ceramiki. Podczas japońskiej ceremonii parzenia herbaty użyte elementy ceramiczne są często rustykalne i proste, z kształtami, które nie są całkiem symetryczne, a kolory lub tekstury wydają się podkreślać niewyrafinowany lub skromny styl. W rzeczywistości to od wiedzy i zdolności obserwacyjnej uczestnika zależy trafne zauważenie i rozpoznanie ukrytych znaków naprawdę doskonałego projektu lub szkliwa (podobnie jak wygląd surowego diamentu). Można to zinterpretować jako rodzaj estetyki wabi-sabi, co dodatkowo potwierdza sposób, w jaki zmienia się kolor szkliwionych przedmiotów w miarę upływu czasu, gdy wlewana jest do nich gorąca woda (sabi) oraz fakt, że miseczki do herbaty są często celowo rozdrabniane lub nacięte u dołu (wabi), co służy jako rodzaj sygnatury stylu Hagi-yaki.
W pewnym sensie wabi-sabi to ćwiczenie, w którym uczeń wabi-sabi stara się wyszukiwać wśród najbardziej podstawowych, naturalnych przedmiotów te, które są: interesujące, fascynujące i piękne. Przykładem mogą być nawet rozkładające się jesienne liście, które odzwierciedlają kształtujące wszystko, potężne siły natury. Wabi-sabi może zmienić nasze postrzeganie świata do tego stopnia, że rysa lub pęknięcie na wazonie czyni go bardziej interesującym i nadaje przedmiotowi większą wartość medytacyjną. Podobnie materiały, które się starzeją, takie jak surowe, niemalowane drewno, papier lub tkanina, stają się bardziej interesujące, ponieważ uwidaczniają zmiany, które można obserwować w miarę upływu czasu.
Kintsukuroi – „naprawić złotem”; sztuka naprawy ceramiki złotym lub srebrnym lakierem oraz podkreślenie, że dzieło jest piękniejsze z powodu rozbicia, a następnie symbolicznie wzmocnione przez naprawę.
Pochwała Cieni
(陰 翳 礼 讃, In’ei Raisan) to esej o japońskiej estetyce napisany przez japońskiego powieściopisarza Jun’ichirō Tanizaki. Porównania roli światła i ciemności pozwalają na zilustrowanie przeciwstawieństwa wizji kultur zachodnich i azjatyckich. Zachód, dążący do postępu, jest przedstawiany jako nieustannie poszukujący światła i jasności, podczas gdy Tanizaki postrzega subtelne i stonowane formy sztuki i literatury orientalnej, jako wyraz uznania dla cienia i subtelności, ściśle związanych z tradycyjną japońską koncepcją sabi.
Czytelnicy Tanizaki są często zaskoczeni, gdy stwierdzają, że jego esej na temat zachwytu nad tym, co: wyciszone, zamknięte i udoskonalone przez cienie, zaczyna się od peanów nad toaletami znajdującymi się w japońskich buddyjskich klasztorach. Te miejsca „duchowego odpoczynku”, jak je nazywa Tanizaki, znajdują się z dala od głównych budynków w gaju pachnącym mchem i liśćmi, a w ich odosobnieniu z otoczenia ciemnego drewna można patrzeć na błękitne niebo i zieleń. Ich warunkiem wstępnym jest „stopień przygnębienia, absolutna czystość i cisza, tak kompletne, że słychać brzęczenie komara”. Tanizaki był tak poruszony urokami toalet w regionie Kanto w Japonii, których długie szczeliny na poziomie gruntu umożliwiały „z poczuciem intymności” słuchanie kropel deszczu spadających na mech na zewnątrz, że doszedł do wniosku, iż najwięksi poeci haiku musieli stworzyć swoje najlepsze wiersze przebywając w takim przybytku.
Wabi-sabi dzisiaj
Wabi-sabi stał się coraz bardziej popularną estetyką w zgodzie z minimalizmem, który zachęca nas do odłożenia na bok wszystkiego, co zbędne. Trend ten wywiera obecnie coraz większy wpływ na słynnych producentów mebli z Ikei. W lutowym katalogu, który oferuje ostatnie nowości, jak abażury z trawy morskiej, czy inspirowane rękodziełem przybory kuchenne, Ikea ogłasza: „W tym sezonie chodzi o świadomy i uważny styl życia zbliżony do natury. Niezależnie od tego, czy mieszkasz na wsi, czy w mieście, możesz przynieść naturę do domu z odrobiną zieleni i postawą wabi-sabi. ”Jednak nie tylko Ikea zainspirowała się zasadami wabi-sabi, aby dodać kulturze zachodniej japońskiego klimatu. Dzisiaj nawet najbardziej ostentacyjnie materialistyczni celebryci tacy, jak Kim Kardashian, odczuwają potrzebę wydawania znacznych sum pieniędzy, według japońskiej filozofii nawołującej do skromności. Dlatego Pani Kardashian ze swoim partnerem Kanye West’em zainwestowali w renowację dawnego McMansion o wartości 60 milionów dolarów, który został zamieniony w oniryczny krajobraz inspirowany wabi-sabi. Duch wabi-sabi przekształcił się dzisiaj w modę na skalę światową, mieszając się z innymi kulturowymi elementami. Warto się jednak zastanowić, czy można dalej nazwać to wabi-sabi?
Czy dawni buddyjscy myśliciele, jak mistrz Sen no Rikyu, zgodzili by się z tym, to już osobna sprawa; natomiast pewne jest, że zainteresowanie tą fascynującą koncepcją może wzmocnić poczucie spokojnego oraz pełniejszego istnienia wszystkim ludziom pragnącym czerpać pozytywną, egzystencjalną energię z codziennych zjawisk i doświadczeń.
Ale jak można zwrócić uwagę na wszystkie niezbędne szczegóły, nie będąc nadmiernie wybrednym? Jak można osiągnąć prostotę, nie popadając w nudę? Wabi-sabi charakteryzuje się: skromną i szczerą, idącą z serca – inteligencją, której główna strategia polega na: sprowadzeniu się do istoty rzeczy bez zatracania poezji, utrzymaniu lekkości i czystości formy, unikaniu sterylności, a przede wszystkim nie zacieraniu wszelkich naturalnie interesujących ich aspektów, jako najwyższej jakości dzieł sztuki, które przekonują nas, żebyśmy na nie patrzyli wiele razy, zawsze odkrywając nowy wymiar analizy i interpretacji.